Nếu quyền riêng tư về hình ảnh bị xâm phạm

Anh T cùng với cô bạn gái là người yêu cũ thời phổ thông ngồi nói chuyện riêng một góc có phần tình tứ vô tình lọt vào tầm ngắm ống kính điện thoại của một người bạn. Cái clip ấy người quay đưa lên facebook cũng chỉ với ý nghĩ ghi dấu một sự kiện của bạn bè nhưng không ngờ nó là đại họa với anh: Gia đình lục đục một thời gian dài và có nguy cơ tan vỡ…

Những sinh hoạt cộng đồng như họp lớp, sinh nhật, đám cưới, học bồi dưỡng, hội thảo, du lịch, tiệc tùng… hiện nay thường có nhiều người chụp hình bằng smartphone. Và đôi lúc những hình ảnh từ các hoạt động này bị phát tán trên môi trường truyền thông xã hội, ai cũng có thể bị vi phạm quyền nhân thân về hình ảnh.

Ai cũng có thể bị vi phạm

Một câu chuyện tương tự: Trong một buổi dạy của cô giáo L, một sinh viên vắng mặt nhờ bạn học livestream để tham gia học từ xa. Cái clip trôi nổi trên mạng không ngờ sau đó bị một người xấu cắt cúp rồi ghép lại thành một đoạn phát ngôn ngắn có nội dung sai logic rồi dùng nick ảo đưa lên mạng để nói xấu người đứng trên bục giảng. Rất may là sau đó nhiều thành viên trên mạng nhận ra trò bẩn thỉu này (vì cái cách ghép nối vụng về, hình bị giật, âm thanh không đồng bộ) và đã phản ứng gay gắt nên nó đã bị xóa đi. Sự việc chưa trở nên trầm trọng những cô giáo ấy bị mất ngủ nhiều đêm liền.

Mới đây, dư luận cả nước ồn ào câu chuyện bà Phạm Thị Phương Thủy - giáo viên Trường THCS Duy Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình -phạt 231 cái tát với một học sinh lớp 6/2 tên là H.L.N. Khi sự việc ồn ào trên báo chí, ngành giáo dục đã đình chỉ công tác bà Thủy, công an địa phương đã khởi tố vụ án, khởi tố bị can đối với bà Thủy.

Câu chuyện chúng tôi muốn nêu ra đây là một khía cạnh khác của vụ việc này: Trong quá trình tìm hiểu “scandal giáo dục” ấy, nhiều nhà báo đã đến bệnh viện để gặp em N và người thân, rồi gặp bạn học cùng lớp với N. Đây là chuyện tác nghiệp bình thường, nhưng điều không bình thường là khi sử dụng hình ảnh em N và bạn cùng lớp với N trên báo chí, nhiều phóng viên không xử lý làm mờ hoặc xóa mặt các đối tượng ấy. 

Hình 2: Sau thành công vang dội tại Giải U23 châu Á, nhiều thành viên nổi tiếng trong Đội tuyển U23 Việt Nam bị xâm phạm hình ảnh vì những mục đích thương mại (Ảnh: soha.vn)

Quyền nhân thân trên báo chí

Những tình huống nêu trên có thể xem là những biểu hiện vi phạm quyền nhân thân về hình ảnh trên truyền thông đại chúng. Trong thời buổi hiện nay, khi internet là nhu cầu không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt, khi điện thoại di động có kết nối wifi, 3G, 4G trở nên phổ biến và mạng xã hội phát triển, tình trạng vi phạm quyền nhân thân trên truyền thông ngày càng trầm trọng. Điều đáng nói hơn là chính báo chí – chứ không chỉ mạng xã hội - đôi lúc đôi chỗ cũng bị vướng vào tình trạng này. 

Trong một đám tang của nghệ sĩ rock nổi tiếng, nhiều tờ báo đã khai thác hình ảnh đứa con trai anh một cách vô tư mà không xin ý kiến gia đình. Trong một phiên tòa xử cô hoa hậu bị cáo buộc lừa đảo tiền bạc của đại gia, ống kính nhiều phóng viên chĩa thẳng vào hình ảnh người mẹ tiều tụy của cô hoa hậu ấy. (Xin được nói thêm: ở một số nền báo chí trên thế giới, luật pháp cấm không cho phép phóng viên chụp ảnh tại tòa, họ chỉ có thể vẽ ký họa).

Những ví dụ như thế rất nhiều vì trong đời sống truyền thông hiện nay, các vi phạm ấy xuất hiện thường xuyên. Vì sao như vậy? Lý do của tình trạng này xuất phát từ nhiều nguyên nhân nhưng nguyên nhân chính là ý thức pháp luật về quyền nhân thân ở một bộ phận không nhỏ hiện nay còn kém và trong một số tình huống, quy phạm pháp luật ở Việt Nam chưa điều chỉnh đầy đủ các hình thức vi phạm.

Từ góc độ luật pháp

Luật pháp chúng ta không chỉ bảo vệ tính mạng, quyền sống của con người mà còn bảo vệ các giá trị trừu tượng như danh dự, nhân phẩm, quan hệ gia đình. Quyền sống của con người được hiểu theo nghĩa rộng: quyền không bị quấy rầy. Hình ảnh cá nhân vì thế được pháp luật bảo vệ trước các tác động từ bên ngoài, kể cả dưới hình thức quay phim, chụp ảnh, đều không được phép, trừ trường hợp vì lợi ích chung. 

Cụ thể là, theo Điều 32 Bộ luật Dân sự 2015: 

1/ Cá nhân có quyền đối với hình ảnh của mình. Việc sử dụng hình ảnh của cá nhân phải được người đó đồng ý. Việc sử dụng hình ảnh của người khác vì mục đích thương mại thì phải trả thù lao cho người có hình ảnh, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác. 

2/ Việc sử dụng hình ảnh trong trường hợp sau đây không có có sự đồng ý của người có hình ảnh hoặc người đại diện theo pháp luật của họ:

a) Hình ảnh được sử dụng vì lợi ích quốc gia, dân tộc lợi ích công cộng;

b) Hình ảnh được sử dụng từ các hoạt đông công cộng bao gồm hội nghị, hội thảo, hoạt động thi đấu thể thao, biểu diễn nghệ thuật và hoạt động công cộng khác mà không làm tổn hại đến danh dự, nhân phẩm, uy tín của người có hình ảnh.

3/ Việc sử dụng hình ảnh mà vi phạm quy định tại Điều này thì người có hình ảnh có quyền yêu cầu Tòa án ra quyết định buộc người vi phạm, cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan phải thu hồi, tiêu hủy, chấm dứt việc sử dụng hình ảnh, bồi thường thiệt hại và áp dụng các biện pháp xử lý khác theo quy định của pháp luật.

Bên cạnh đó, khoản 5 và khoản 8 Điều 9 Luật Báo chí 2016 quy định những hành vi bị nghiêm cấm như tiết lộ thông tin thuộc danh mục bí mật nhà nước, bí mật đời tư của cá nhân và bí mật khác theo quy định của pháp luật; thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân; quy kết tội danh khi chưa có bản án của tòa án.

Luật cho phép chụp ảnh các hoạt động công cộng như hội nghị, hội thảo, hoạt động thi đấu thể thao, biểu diễn nghệ thuật nhưng được không làm tổn hại đến danh dự, nhân phẩm, uy tín của cá nhân có hình ảnh

Với báo chí, đôi lúc việc xâm phạm hình ảnh cá nhân có thể xuất phát từ xung đột với quyền tự do báo chí. Nhà báo được phép chụp hình để đưa tin về các hoạt động chính thức của các cơ quan nhà nước, hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao cũng như các sự kiện công chúng quan tâm như thiên tai, lũ lụt, tai nạn... Trong trường hợp này, báo chí không cần sự đồng ý của người có hình ảnh trong sự kiện. Nhưng ranh giới trong vi phạm quyền nhân thân về hình ảnh trên báo chí nhiều trường hợp rất mỏng manh. Ví dụ: nhà báo có thể chụp hình một diễn viên trên sân khấu công cộng, nhưng nếu đó là một bức ảnh chĩa ống kính vào chỗ cái quần bị rách do sơ sẩy của diễn viên ấy, thì có thể bị cho là xâm phạm hình ảnh cá nhân.

Ðể dung hòa giữa nhu cầu thông tin của công chúng, đồng thời là sự tôn trọng quyền cá nhân đối với hình ảnh, báo chí và truyền hình lâu nay vẫn sử dụng hình ảnh nhưng chọn cách che mặt, làm “méo” giọng nói (với video) của nhân vật, chụp quay cảnh rộng để người xem không nhận rõ v.v...

Ai trong chúng ta cũng có thể có những lúc sơ sẩy và ai trong chúng ta cũng không muốn hình ảnh xấu của mình bị đưa lên truyền thông đại chúng. Và vì vậy, trong đời sống hôm nay, chúng ta cần thận trọng khi khai thác hình ảnh  người khác (kể cả người thân của mình, kể cả động cơ tốt). Trong nhiều trường hợp, nếu phát hiện hình ảnh của mình bị sử dụng trái phép, chúng ta có thể đề nghị các cơ quan chức năng can thiệp, buộc chủ thể vi phạm hoặc liên quan phải thu hồi, tiêu hủy, chấm dứt việc sử dụng hình ảnh, bồi thường thiệt hại; và nếu cần, có thể áp dụng các biện pháp xử lý khác theo quy định của pháp luật.